Η λέξη νεώσοικος είναι σύνθετη και προέρχεται από τις λέξεις ναῦς και οἶκος. Νεώσοικος λοιπόν, σημαίνει «ο οίκος του πλοίου» κι αυτό ακριβώς ήταν στην αρχαιότητα. Ήταν κτίσματα μεγάλων διαστάσεων, δίπλα στη θάλασσα, όπου στάθμευαν, φυλάσσονταν και επισκευάζονταν τα πολεμικά πλοία στις περιόδους που δεν χρησιμοποιούνταν. Η εξέλιξη του αθηναϊκού στόλου σε μια από τις μεγαλύτερες ναυτικές δυνάμεις της Μεσογείου στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. δημιούργησε μεγάλες ανάγκες ελλιμενισμού και συντήρησης. Οι νεώσοικοι είναι τα αρχαιότερα δημόσια κτήρια του Πειραιά και μαζί με τις σκευοθήκες, αποτελούσαν τις εγκαταστάσεις του Νεωρίου, του Ναυστάθμου δηλαδή της Αθήνας, ο οποίος υπήρξε προϋπόθεση της στρατιωτικής, πολιτικής και οικονομικής ανάπτυξης της αθηναϊκής «αυτοκρατορίας» και της αλληλένδετης με αυτήν δημοκρατίας.
Πρόκειται για μνημειώδη επιμήκη στέγαστρα για τη φύλαξη και προστασία από το νερό και τον ήλιο αλλά και για τη συντήρηση και επισκευή των προσωρινά παροπλισμένων τριήρεων. Εσωτερικά χωρίζονταν με κιονοστοιχίες σε παράλληλα διαμερίσματα ανά δύο, κάτω από δίρριχτη στέγη, ενώ η πίσω πλευρά τους έκλεινε με ενιαίο τοίχο. Οι κίονες ήταν αρράβδωτοι και στηρίζονταν σε μεμονωμένες κυβοειδείς βάσεις. Το ελεύθερο πλάτος των διαμερισμάτων σύμφωνα με τα ανασκαφικά ευρήματα, ήταν 5,60 μ. (Ζέα) και 5,30 μ. (Μουνιχία), ενώ το μήκος έφθανε έως την ακτογραμμή στα 42 μ. Οι υποβρύχιες έρευνες του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Δανίας τα τελευταία χρόνια στη Ζέα, απέδωσαν διπλάσιο μήκος και πιθανότατα προορίζονταν για δύο τριήρεις που προσάραζαν η μία πίσω από την άλλη. Στη συμβολή της παραλιακής ακτής Τρύφωνος Μουτσοπούλου με την οδό Συραγγείου, σε υπόγειο πολυκατοικίας εντοπίζονται υπολείμματα των αρχαίων νεωσοίκων της Ζέας, που συνιστούσαν τα αρχαιότερα δημόσια κτήρια του Πειραιά.
Στη Ζέα, οι νεώσοικοι ήταν μοιρασμένοι κατά μήκος της ακτής του λιμανιού, σε δύο ομάδες ανατολικά και δυτικά. Στο κέντρο του χώρου, η κλίση του εδάφους δεν ευνοούσε την εγκατάστασή τους. Μη ξεχνάμε ότι κάθε νεώσοικος είχε διαστάσεις μεγαλύτερες από ένα πολεμικό πλοίο της αρχαιότητας, ώστε να επιτυγχάνει τη φιλοξενία του (το πλάτος των νεώσοικων έφτανε τα 6,50 μ.). Το 1880 ο Ιάκωβος Δραγάτσης ανέσκαψε 20 συνολικά νεώσοικους, στο Πασαλιμάνι (ανατολική πλευρά), μέρος των οποίων σήμερα σώζονται. Το πάτωμα του νεώσοικου ήταν εφοδιασμένο με ένα ξύλινο δάπεδο (ξύλα τοποθετημένα εντός αύλακα), τα οποία άλειφαν με λίπος, ώστε να γλιστρά εύκολα σε αυτό η καρίνα του σκάφους. Κάθε πολεμικό πλοίο είχε προκαθορισμένο νεώσοικο εντός του οποίου το πλήρωμα θα ανέλκυε το σκάφος προς αποθήκευση.
ΓΡΑΦΕΙ ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ
