Στην αρχαία ελληνική μυθολογία, πολλά δέντρα είχαν ιερή σημασία, συνδεόμενα με συγκεκριμένους θεούς. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ιερή δρυς της Δωδώνης, που συνδεόταν με τον Δία, αλλά και ο Διόνυσος λατρευόταν ως θεός της αμπέλου και άλλων φυτών, ενώ μια μυρτιά στη Λακωνία συνδεόταν με την Άρτεμη. Τα δέντρα θεωρούνταν σύνδεσμος ανάμεσα στον ουρανό και τη γη, και πηγή σοφίας και γνώσης.
Πολλές
θρησκείες πίστευαν ότι οι θεοί προήλθαν από δέντρα, ή ότι είχαν τη
δυνατότητα να μεταμορφωθούν σε δέντρα. Ο κύκλος των εποχών, και η
συμμόρφωσή του σε αυτές, αποτέλεσε για τον πρωτόγονο άνθρωπο θεμελιώδη
προϋπόθεση για την επιβίωσή του. Άμεσα εξαρτημένος από τον κύκλο της
βλάστησης, στάθηκε με δέος απέναντι στη Γη και στην αστείρευτη
αναπαραγωγική ικανότητά της. Την αέναη αυτή δύναμη ο πρωτόγονος τη
λάτρεψε προσωποποιώντας την.
Στη
μινωική λατρεία το κατ’ εξοχήν ιερό δένδρο είναι η ελιά. Αιωνόβια και
αειθαλή τα ελαιόδενδρα, με ρωμαλέους κορμούς και κλώνους, καρπίζοντας
κάθε χρόνο προσέφεραν τις ελιές και το λάδι, πολυτιμότατα προϊόντα για
τον άνθρωπο. Οι Μυκηναίοι υιοθέτησαν τη μινωική θεά της βλάστησης, όπως
δείχνουν οι εικονίσεις σε χρυσά δακτυλίδια των Μυκηνών και της Τίρυνθας.
Στο
υπερκόσμιο ιερό δένδρο της ζωής αναγνωρίζονται αναγεννητικές δυνάμεις,
που επιμερίζονται στα κατά κόσμον δέντρα. Έτσι, οι αρχαίοι πάνω στους
τάφους φύτευαν (ή άφηναν να φυτρώσουν μόνα τους) δένδρα, έθιμο που
διατηρείται ακόμα. Κλαριά και φύλλα χρησιμοποιούνταν σε μυητικές τελετές
και συμβόλιζαν τη μυητική αναγέννηση του μύστη, ή αποτελούσαν το
συμβολικό νεκροκρέβατό του.
Οι
Ιδαίοι Δάκτυλοι στην Ολυμπία κοιμούνταν, μας πληροφορεί ο Παυσανίας
(Ηλ. Ι, 7,7), επάνω σε χλωρά φύλλα ελιάς, οι Σπαρτιάτες έφηβοι επάνω σε
κομμένα καλάμια (Πλουτ. Λυκ., 18), η Πυθία επάνω σε δάφνες (Καλλιμ.
Απόσπ. 194,26). Στα Θεσμοφόρια οι γυναίκες κάθονταν πάνω σε στιβάδες
λυγαριάς, οι εορταστές των Μεγάλων Διονυσίων σε στιβάδες κισσού. Οι
Σπαρτιάτες απέθεταν τον νεκρό επάνω σε φοινικόφυλλα και φύλλα ελιάς· οι
Πυθαγόρειοι τον τύλιγαν με φύλλα μυρτιάς, ελιάς και λεύκας. Στην Αθήνα
έθαβαν τον νεκρό επάνω σε κληματόφυλλα και φύλλα ελιάς. Και ο
Εμπεδοκλής, που πίστευε ότι κάποτε μεταξύ άλλων υπήρξε και θάμνος,
θεωρούσε ότι η καλύτερη «μετενσάρκωση» σε φυτό είναι σε δάφνη....βουνά και στα δάση και θεωρήθηκαν πνεύματα της βλάστησης, θέλοντας
έτσι να συμβολίσουν γενικότερα την οργιαστική δύναμη της φύσης. Κι όπως
το νερό τρέφει τα πάντα, έτσι και οι Νύμφες θεωρούνταν τροφοί των φυτών,
των ζώων και των ανθρώπων, αλλά και πολλών Θεών και Ηρώων: οι
Ορεστιάδες ή Ορειάδες, που κατοικούσαν στα βουνά όπου υπάρχουν πηγές και
θεωρούνταν νύμφες των κωνοφόρων δέντρων.
Την
ερμηνεία του θροΐσματος των φύλλων της Ιερής Βελανιδιάς (ή Βαλανιδιάς,
όνομα που αποδόθηκε τιμητικά στο ιερό αυτό δέντρο, λόγω της ομοιότητας
των καρπών της με τη βάλανο του Δία) δίνουν διάφορες παραδόσεις.
Ο
μύθος του Φιλήμονα και της Βαυκίδος προέρχεται από τις Μεταμορφώσεις
του Οβιδίου. Πρόκειται για ένα ηλικιωμένο ζευγάρι που έζησε μια ζωή
γεμάτη αγάπη και φιλοξενία. Όταν ο Δίας και ο Ερμής, μεταμφιεσμένοι σε
κοινούς θνητούς, τους επισκέφθηκαν, μόνο αυτοί τους υποδέχθηκαν με
ευγένεια, παρά τη φτώχεια τους. Σε αντάλλαγμα, οι θεοί προστάτευσαν το
ζευγάρι από τον κατακλυσμό που έπνιξε τους ασεβείς και τους προσέφεραν
την επιθυμία να ζήσουν για πάντα μαζί. Όταν πέθαναν, μεταμορφώθηκαν σε
δέντρα.
Κάθε
μύθος ή θρύλος έχει τα δικά του χαρακτηριστικά, αλλά συνήθως το δέντρο
συμβολίζει την ένωση μεταξύ ουρανού, γης και ανθρώπων. Στην αρχαία
Μεσοποταμία, υπήρχε ο θρύλος του Δέντρου των Στοών, το οποίο φυτρώνει
στο κέντρο της Εδέμ, του παραδείσου. Ήταν μια σύνθεση ανάμεσα σε
θεότητες και τη φύση, όπου το δέντρο έδινε καρπούς σοφίας και αιώνιας
ζωής.
ΓΡΑΦΕΙ ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ
