Η ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
Κώστας Τριανταφυλλίδης
Ομότιμος Καθηγητής Γενετικής & Γενικής Ανθρώπου
Τμήμα Βιολογίας Α.Π.Θ.
Περίληψη. Οι εντυπωσιακές πρόοδοι στην ανάλυση του DNA σύγχρονων, αλλά και προϊστορικών ανθρώπων, είχε ως αποτέλεσμα τη διερεύνηση και κατανόηση της καταγωγής των Ελλήνων. Οπότε το άρθρο επικεντρώνεται στην παρουσίαση της γενετικής κληρονομιάς των Ελλήνων ξεκινώντας από την καταγραφή της γενετικής σύστασης των σύγχρονων Ελλήνων και φθάνοντας μέχρι την ιχνηλάτηση των προγονικών βιολογικών ριζών μας. Τα γενετικά ευρήματα τεκμηριώνουν τη φυσική συνέχεια των Ελλήνων στον χώρο και στον χρόνο.
1. Εισαγωγή
Η εγγενής ανθρώπινη περιέργεια ανέκαθεν αναζητεί απαντήσεις σχετικές με την προέλευση του ανθρώπου, τη δομή των ανθρώπινων κοινωνιών, την εξάπλωση ή εξαφάνιση ανθρώπινων πληθυσμών. Ο άνθρωπος δηλαδή από τη στιγμή που άρχισε να σκέφτεται προσπάθησε να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως: Ποιοι είναι οι πρόγονοί μου;
Η σύγχρονη γενετική μπορεί να δώσει πλέον κάποιες επιμέρους απαντήσεις σε τέτοιου είδους θεμελιώδη ανθρωπολογικού ή αρχαιολογικού ενδιαφέροντος ερωτήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα επί χιλιετίες. Αυτό είναι πλέον δυνατό γιατί τα στοιχεία που μας δίνουν οι έρευνες στο DNA των σύγχρονων ανθρώπων μπορούν να αποτελέσουν συνταρακτικές μαρτυρίες του ιστορικού και προϊστορικού παρελθόντος του ανθρώπινου είδους. Είναι μάλιστα αξιόπιστα, μια και το DNA μεταβιβάζεται σχεδόν αυτούσιο από τους προγόνους μας στους σημερινούς ανθρώπους.
Επιπρόσθετα, τα τελευταία χρόνια ο νέος επιστημονικός κλάδος της Αρχαιογενετικής, που συνίσταται στην άμεση μελέτη αρχαϊκού DNA, προσφέρει ένα επιπλέον αξιόπιστο μέσο για τη διερεύνηση και ιχνηλάτηση του γενετικού παρελθόντος των κατοίκων της Ελλάδας.
2. Ο εποικισμός της Ελλάδας από τον άνθρωπο κατά την Παλαιολιθική εποχή
Ο άνθρωπος (Homo sapiens) πρωτοεμφανίστηκε στην Αφρική πριν από 320.000 χρόνια. Η γενετική ποικιλομορφία των σύγχρονων ανθρώπων όλης της γης προέρχεται κυρίως από πληθυσμιακές ομάδες που ζούσαν στην Ανατολική Αφρική. H απολιθωμένη γνάθος ανθρώπου που βρέθηκε στο Ισραήλ, και ήταν ηλικίας τουλάχιστον 177.000 ετών, καθώς και το κρανίο Απήδημα-1 στην Μάνη (ηλικίας 210.000 ετών) -που αντιπροσωπεύει το αρχαιότερο δείγμα σύγχρονου ανθρώπου στην Ευρώπη- υποδεικνύουν ότι οι πρόγονοι των σημερινών ανθρώπων εξαπλώθηκαν από την Αφρική προς την Ασία πριν από τουλάχιστον 220.000 χρόνια. Η ηλικία του κρανίου «Απήδημα 1» και η εκτίμηση ότι ανήκει στο είδος Homo sapiens, ενισχύει την άποψη ότι οι πρόγονοι των σημερινών ανθρώπων εξαπλώθηκαν από την Αφρική προς την Ασία και την Ευρώπη νωρίτερα από ότι συνήθως πιστεύεται. Η ΝΑ Ευρώπη γενικότερα και ειδικότερα η περιοχή της σημερινής Ελλάδας αποτέλεσε σημαντικό διάδρομο για την εξάπλωση των πρώτων αυτών ανθρώπων από την Αφρική προς τον Ελλαδικό χώρο και από εκεί στην υπόλοιπη Ευρώπη.
3. O εποικισμός της Ελλάδας/Ευρώπης από Νεολιθικούς αγρότες
Η Νεολιθική εποχή αρχίζει στη Μέση Ανατολή, στην περιοχή της Εύφορης ημισελήνου πριν από τουλάχιστον 10.000 χρόνια. Μεσολιθικοί κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες κάτοικοι της Ελλάδας ήταν από τους πρώτους στην Ευρώπη που υιοθέτησαν τη γεωργία και την εκτροφή παραγωγικών ζώων κατά τη Νεολιθική εποχή. Τα γενετικά στοιχεία της ανάλυσης των γενεαλογικών γραμμών E, J και G ισχυροποιούν την άποψη ότι Νεολιθικές πληθυσμιακές ομάδες, που ήταν φορείς αυτών των γενεαλογικών γραμμών, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση της γεωργίας από την Ελλάδα στην υπόλοιπη Ευρώπη.
4. Από που κρατάει η σκούφια των Ελλήνων
Από τα γενετικά στοιχεία προκύπτει ότι η γενετική σύσταση των Ελλήνων δημιουργήθηκε κυρίως από τέσσερα ανεξάρτητα μεταναστευτικά πληθυσμιακά κύματα που αντιστοιχούν:
4.α) Στον πρώιμο αποικισμό της Ελλάδας από πληθυσμιακές ομάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών που ξεκίνησαν από την Αφρική και μέσω της Εγγύς Ανατολής έφθασαν στον ελλαδικό γεωγραφικό χώρο κατά τη Μέση Παλαιολιθική εποχή. ΄Επειτα, οι απόγονοί τους εξαπλώθηκαν στην υπόλοιπη Ευρώπη.
4.β) Στις μετακινήσεις πληθυσμιακών ομάδων κατά το μέγιστο της τελευταίας περιόδου των παγετώνων (25.000-19.000 χρόνια πριν) από τη Βόρεια/Κεντρική Ευρώπη προς το θερμό Βαλκανικό καταφύγιο της Νότιας Ευρώπης. Μετέπειτα ακολούθησε η μεταπαγετωνική επιστροφή πληθυσμιακών ομάδων από το Βαλκανικό καταφύγιο προς τις “έρημες” από ανθρώπους περιοχές της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης.
4.γ) Στη δημογραφική εξάπλωση γεωργών στην Ελλάδα από την Εγγύς Ανατολή κατά τη Νεολιθική εποχή και τη μετέπειτα εξάπλωσή τους, τόσο προς την Κεντρική Ευρώπη, όσο και προς τη Δυτική Ευρωπαϊκή Μεσογειακή ζώνη.
4.δ) Τις μεταναστεύσεις πληθυσμιακών ομάδων, κυρίως από τον ελλαδικό χώρο και την περιοχή βορείως της Κασπίας, προς την υπόλοιπη Ευρώπη, μετά την Εποχή του Χαλκού (περίπου 3.500 χρόνια πριν).
Το γενετικό υπόστρωμα των σημερινών Ελλήνων σε αδρές γραμμές αποτελείται κυρίως από DNA αλληλουχίες που σηματοδοτούν το γενετικό αποτύπωμα των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών που ζούσαν στον ελλαδικό γεωγραφικό χώρο ήδη κατά τη Μέση Παλαιολιθική εποχή και σε μικρότερο ποσοστό από αλληλουχίες που σηματοδοτούν αγρότες που εισήλθαν στον Ελλαδικό χώρο κατά τη Νεολιθική εποχή. Οι απόγονοι της επιμειξίας των προηγούμενων πληθυσμιακών ομάδων αποτέλεσαν το γενετικό υπόστρωμα των Ελλήνων. Οπότε, η γενετική κληρονομιά των σημερινών κατοίκων της Ελλάδας φαίνεται ότι σε μεγάλο βαθμό είχε διαμορφωθεί ήδη σε εκείνη τη μακρινή προϊστορική εποχή της Εποχής του Χαλκού και συνεπώς οι απόγονοι αυτών των πληθυσμιακών ομάδων που ζούσαν στον ελλαδικό χώρο στο τέλος της 3ης χιλιετίας π.Χ., π.χ. στην αρχή της Μυκηναϊκής εποχής, θα είναι οι πληθυσμοί που θα αυτοχαρακτηριστούν ΄Ελληνες.
5. Γενετική σύσταση των Ελλήνων
Οι μελέτες της γενετικής κληρονομιάς των σημερινών κατοίκων της Ελλάδας με ποικίλους DNA δείκτες αποκάλυψαν ότι ο Ελληνικός πληθυσμός είναι παμμεικτικός. Αυτό σημαίνει ότι οι γάμοι γίνονται τυχαία. Επιπρόσθετα, ο συνολικός πληθυσμός της έχει υψηλότερες τιμές γενετικής ποικιλότητας από λαούς της Κεντρικής, Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης. Αυτό αποδεικνύει ότι πληθυσμιακές ομάδες –από τη Μέση Παλαιολιθική εποχή– μετακινούνταν από τον ελλαδικό γεωγραφικό χώρο προς τη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη και ότι ο ελλαδικός χώρος αποτέλεσε κομβικό σημείο στη διαμόρφωση της “Βιολογικής ιστορίας των κατοίκων της Ευρώπης”. Επιπρόσθετα, γνωρίζουμε, ότι όσο περισσότερη γενετική ποικιλότητα έχει ένας πληθυσμός, τόσο περισσότερες πιθανότητες έχει να προσαρμοστεί και να επιβιώσει σε αλλαγές, όπως η κλιματική αλλαγή ή νέες ασθένειες.
Η γενετική (DNA) κληρονομιά των Ελλήνων σε σχέση με άλλους Ευρασιατικούς πληθυσμούς έχει μελετηθεί από πολλούς ερευνητές. Διαπιστώθηκε ότι οι Έλληνες είναι γενετικά πλησιέστεροι προς τους Ιταλούς και τους Ισπανούς και βρίσκονται πολύ μακρύτερα γενετικά από άλλους Ευρασιατικούς πληθυσμούς.
Είναι ενδιαφέρον ότι παρά τη γειτνίαση των Ελλήνων με διάφορους λαούς ή και τη συγκατοίκηση αιώνων με ορισμένους λαούς, ο Ελληνικός πληθυσμός έχει μικρή επιμειξία με άλλους γειτονικούς λαούς. ΄Ετσι αν και η Κρήτη είναι αρκετά κοντά για να έχει δεχθεί Αφρικανική γενετική διείσδυση, η γενετική σύσταση των Μινωιτών παρουσίαζε υψηλότερο ποσοστό συγγένειας με Νεολιθικούς και σημερινούς Ευρωπαϊκούς πληθυσμούς. Το αποτέλεσμα αυτό δείχνει ότι ο Μινωικός πολιτισμός έχει Ευρωπαϊκή –και όχι Αφρικάνικη– καταγωγή. Παρόμοια, ο προσφυγικής καταγωγής πληθυσμός από τη Μικρά Ασία παρουσιάζει μεγαλύτερη γενετική ομοιότητα με τον πληθυσμό της ηπειρωτικής Ελλάδας, παρά με τον Τουρκικό πληθυσμό. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, παρά τους τέσσερις αιώνες Οθωμανικής κυριαρχίας, οι ΄Ελληνες έχουν διαφορετική γενετική σύσταση από τους Τούρκους και δεν φαίνεται να υπήρχαν σημαντικές επιμειξίες Ελλήνων με άτομα Ασιατικής (Μογγολικής) καταγωγής.
Ο Ελληνικός πληθυσμός διακρίνεται, επίσης, από τους Σλάβους παρά τη γειτνίαση ή τη συγκατοίκηση για μερικούς αιώνες. Δεν διαπιστώθηκαν σημαντικά γενετικά ταιριάσματα μεταξύ της DNA σύστασης των Ελλήνων και ατόμων από Σλαβόφωνες χώρες. Χαρακτηριστικά, οι ΄Ελληνες δείχνουν μεγαλύτερη γενετική συγγένεια με τους Ιταλούς, παρά με τους προς βορρά Σλάβους γείτονες.
6. Θεωρία Φαλμεράυερ σχετική με την καταγωγή των Ελλήνων
Η ιχνηλάτηση της πορείας ενός λαού στον ιστορικό χρόνο, μέσα από τα διάφορα ίχνη που αφήνει στο διάβα του, αποτελεί ένα γνωστικό αντικείμενο, το οποίο εκτός της επιστημονικής αναζήτησης, ικανοποιεί και τη φυσιολογική ανθρώπινη ανάγκη να γνωρίζουμε από πού προερχόμαστε. Μπορεί να πει κανείς ότι οι θεωρίες σχετικά με την καταγωγή του σημερινού Ελληνικού πληθυσμού διακρίνονται σε δύο πόλους: σε αυτόν της φυσικής συνέχειας των Ελλήνων και στη θεωρία ασυνέχειας των Ελλήνων. H δεύτερη θεωρία, ότι οι σύγχρονοι Έλληνες δεν σχετίζονται βιολογικά ή πολιτισμικά με τους Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας, διατυπώθηκε κυρίως από ορισμένους ιστορικούς. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο Αυστριακός Ιάκωβος Φίλιππος Φαλμεράυερ. Ο Φαλμεράγιερ, το 1836, στο έργο του «Ιστορία της Χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς χρόνους» διατυπώνει την άποψη:
“Η Πελοπόννησος κυριαρχήθηκε για δύο αιώνες από το σλαβικό στοιχείο, ενώ ο γηγενής πληθυσμός απορροφήθηκε από τους εισβολείς-Σλάβους”. Σύμφωνα με τη θεωρία του: “Ούτε μια σταγόνα αίματος, γνησίου Ελληνικού αίματος, δεν τρέχει στις φλέβες των κατοίκων της Πελοποννήσου/Ελλάδας”.
Η γενετική ανάλυση έδειξε ότι ναι μεν υπήρξε σλαβική μετανάστευση στην Πελοπόννησο, αλλά το ποσοστό Σλαβικής επιμειξίας είναι μικρά. Η μελέτη επίσης καταρρίπτει οποιονδήποτε ισχυρισμό ότι οι Τσάκωνες και οι Μανιάτες έχουν σλαβική καταγωγή. Στη Μέσα Μάνη και στη Νότια Τσακωνία η σλαβική γενετική επιμειξία δεν ξεπερνά το 1%. Με άλλα λόγια, οι Μανιάτες και οι Τσάκωνες, που κατά τον Φαλμεράυερ ήταν σλαβικής καταγωγής, έχουν ελάχιστα ποσοστά σλαβικής επιμειξίας. Επιπρόσθετα, οι Πελοποννήσιοι έχουν σημαντικά κοινή γενετική κληρονομιά με πληθυσμούς της Νότιας Ευρώπης, π.χ. Ιταλούς=85%-96%. Συνολικά, τα αποτελέσματα αυτά δεν συνάδουν με τη θεωρία της εξάλειψης των Μεσαιωνικών Πελοποννησίων και της αντικατάστασής τους από Σλάβους. Οι γενετικές μελέτες απορρίπτουν τελεσίδικα τη θεωρία του Φαλμεράυερ για την καταγωγή των Πελοποννησίων/Ελλήνων από Σλάβους και δείχνει πώς η γενετική μπορεί να διευκρινίσει σημαντικές πτυχές της ιστορίας μας.
7. Γενετική συμβολή των Ελλήνων στην υπόλοιπη Ευρώπη
Οι ΄Ελληνες της Κλασικής εποχής διηγούνταν συναρπαστικούς μύθους για το πώς οι πρόγονοί τους της Αρχαϊκής ή και παλαιότερων εποχών ταξίδευσαν, εξερεύνησαν, γνώρισαν και αποίκησαν διάφορες περιοχές στην Ιταλία, στη Σικελία, στη Γαλλία και αλλού.
7.α) Πληθυσμιακή μελέτη αξιολόγησε τη συμβολή των Ελλήνων στη γενετική σύσταση των σημερινών ανδρών της Σικελίας και διαπίστωσε ότι ανέρχεται στο 37,3%.
7.β) Με βάση τις συχνότητες της γενεαλογικής γραμμής Ε-Μ78 υπολογίστηκε πως η γενετική συνεισφορά των Πελοποννησίων στη γενετική σύσταση των σημερινών κατοίκων της Καλαβρίας είναι 7% και της Απουλίας 22%.
Οι πολυπληθείς έρευνες της γενετικής κληρονομιάς των Ιταλών δείχνουν πρότυπο που αντιγράφει σχεδόν πιστά τον Ελληνικό εποικισμό κατά την αρχαιότητα. H διατήρηση στενής γενετικής συγγένειας μεταξύ των σύγχρονων Ελλήνων και των κατοίκων περιοχών της Ιταλίας, που είχαν αποικιστεί από τους αρχαίους ΄Ελληνες, αποτελεί πειστική ένδειξη για την κοινή καταγωγή τους από τους αρχαίους ΄Ελληνες.
7.γ) Η ανάλυση εκτίμησης του βαθμού επιμειξίας έδειξε ότι το ποσοστό της γενετικής συνεισφοράς των Ελλήνων από τη Φώκαια και τη Σμύρνη στη γενετική σύσταση του πληθυσμιακού δείγματος από Νεολιθικές θέσεις της Προβηγκίας της Νότιας Γαλλίας ανέρχεται στο 17% των γενεαλογικών γραμμών του χρωμοσώματος Υ.
8. Η γενετική συνέχεια των Ελλήνων
Τα αποτελέσματα της ανάλυσης της γενετικής σύστασης Ευρασιατικών λαών αποδεικνύουν ότι η γενετική (DNA) υπογραφή των Ελλήνων παρουσιάζει αντοχή στον χρόνο και αντικατοπτρίζει την εξάπλωση των αρχαίων Ελλήνων. Θα μπορούσε μάλλον να υποστηριχθεί ότι οι γενετικές έρευνες τεκμηριώνουν, έστω και έμμεσα, τη γενετική συνέχεια των Ελλήνων στον χώρο και στον χρόνο.
Μελέτες ανάλυσης όλου του γονιδιώματος από αρχαία λείψανα, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν Μινωίτες και Μυκηναίοι, προσέφερε περαιτέρω υποστήριξη στην παραπάνω άποψη. Σύμφωνα με την Αρχαιογενετική μελέτη ο σημερινός ελληνικός πληθυσμός έχει βαθιές βιολογικές ρίζες στους κατοίκους της Νεολιθικής και της Εποχής του Χαλκού που ζούσαν στην περιοχή. Επιπρόσθετα οι σύγχρονοι Έλληνες μοιάζουν με τους Μυκηναίους, αλλά με κάποια επιπλέον αραίωση της πρώιμης Νεολιθικής καταγωγής, λόγω πρόσμιξης τους με διάφορες πληθυσμιακές ομάδες. Τα γενετικά δεδομένα υποστηρίζουν δηλαδή την ιδέα της φυσικής συνέχειας των Ελλήνων, από την εποχή των πρώτων γεωργοκτηνοτρόφων έως σήμερα.
Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Νομπελίστας Οδυσσέας Ελύτης αναφέρει στο τελευταίο (1995) του βιβλίο, με τίτλο: Ο Κήπος µε τις Αυταπάτες:
Και το πιο διασκεδαστικό καταντά να είναι ότι μήτε πήγε ποτέ ο νους τους, πως μετά 3.000 χρόνια ο ίδιος λαός, στην ίδια γη, εξακολουθεί να ομιλεί την ίδια γλώσσα, με την έννοια ότι και ο λιγότερο εγγράμματος, κυρίως αυτός, ο οπωροπώλης και ο αρτοποιός, εξακολουθεί να λέει τον ουρανό, ουρανό και τη θάλασσα, θάλασσα…
Τέλος, σύμφωνα με το κορυφαίο επιστημονικό περιοδικό Science: Οι Έλληνες έχουν πραγματικά σχεδόν μυθική καταγωγή. Το στοιχείο αυτό αποκάλυψε η μελέτη αρχαίου DNA.
Σημείωση. Ο Κώστας Τριανταφυλλίδης είναι συγγραφέας του βιβλίου:
Η γενετική ιστορία των Ελλήνων- Το DNA των Ελλήνων.
